Sigmund Spjelkavik og musikarane Egil Vaage, Øyvind Sture, og Stein Haugen drog fullt hus i Gurinefjæro då Kvinnherad Sogelag arrangerte medlemskveld med føredrag om « Pomorane og den grenselause Nordkalotten». Over 50 frammøtte fekk ein særdeles kjekk kveld i Gurinehuset.
Toget på 17. mai på Snilstveitøy var eit særsyn etter krigen. Det starte sør på Snilstveit og så gjekk ein til Øye og attende til skulehuset.
Ei soga av Eva Eide på Ølvesmål
Besten va so tela på sjødn ein dag, han va so hikjen på fisk.
Da såg ut til å bli nedberdsla, so han tok våsakle med seg.
Ferinjen låg på bukka neri våro, men hadde tokka seg litt te eina sio. Besten fant ein stronje te vågamat og fekk han på rett kjøl. Han smorde litt gris på ludnane so båten glei fint utøve floamålet. Snøre og kleppen låg i ronjo. Busseron va dei dagars redningsvest.
Besten rodde mot kvitingame og andøvde litt før han fann plassen. Da va et lite vindgrel på vikjo so han måtte hamla litt stondo. Svenskepilkjen vart hekta tå sulo, og me gommimakka på drog besten snøre opp og ne øve vabeine so va festa på ripo. Han såg at ei fjøl va losna på bakplitten. Eg får fidna meg et handøvle og vøla da når eg kjem i land tenkte besten.
Adsjele kor lenje han vart totte besto, hu sto attom nåvo å handsjygde å venta på middagen. Men eg forstår ikkje ka eg fer her i håvørslo itte, da e no kje nåke ti forleo endå, og han kjem ikkje før so korso. Ein hallstyving frå nabogaren va litt forten for han ikkje fekk vera me. Då sku me fått fisk då. Nei høyr luso hosta i lovotten sa besto, hadde blitt bere nasafisje da.
Men hu vart øvegøven å måtte bisnast når besten lende i støo me fleire tøkje me fisk. Ein va so stor at han måtte fidna bismarkjen.
Jysses ditta blir fysemat sa besto. Me litt suvl attåt har me mat i longe tie. Ein kald fiskaspor på stompakako te nons e kje å forakta da held. Men katten, den homleponjen, hadde fått da travelt bort me et bidne so sto so tetøkjele te at han kunne snikja seg ein spor. Pass deg du sa besten, held so blir da sjond på deg før ana. Han treiv tvoro frå mjelkehydlo og sende itt’an, og me ei fela idlaleta tok katten hyven innonde låvegolvet.
No MÅ du få fram muskedondro å ta ei reverensa og bli kvitt nåke tå ditta kattakrapylet sa besto.
Men itte eit godt fiskamål la besten seg me kvetelen øve seg, snart sov han so divanen skok heilt ut i fetlingane. Besto fant storekluten fram frå tølene sine, sette seg i jyngestolen med pampussane på og snart drog hu og. Egentle sku hu ha stoppa lovottane te besten.
Katten hadde kråna te og låg attme støvlaknikten og hadde et fela aventas me å sleikja kongelvåg or potene.
Ei soga av Eva Eide på Ølvesmål
Besten va so tela på sjødn ein dag, han va so hikjen på fisk.
Da såg ut til å bli nedberdsla, so han tok våsakle med seg.
Ferinjen låg på bukka neri våro, men hadde tokka seg litt te eina sio. Besten fant ein stronje te vågamat og fekk han på rett kjøl. Han smorde litt gris på ludnane so båten glei fint utøve floamålet. Snøre og kleppen låg i ronjo. Busseron va dei dagars redningsvest.
Besten rodde mot kvitingame og andøvde litt før han fann plassen. Da va et lite vindgrel på vikjo so han måtte hamla litt stondo. Svenskepilkjen vart hekta tå sulo, og me gommimakka på drog besten snøre opp og ne øve vabeine so va festa på ripo. Han såg at ei fjøl va losna på bakplitten. Eg får fidna meg et handøvle og vøla da når eg kjem i land tenkte besten.
Adsjele kor lenje han vart totte besto, hu sto attom nåvo å handsjygde å venta på middagen. Men eg forstår ikkje ka eg fer her i håvørslo itte, da e no kje nåke ti forleo endå, og han kjem ikkje før so korso. Ein hallstyving frå nabogaren va litt forten for han ikkje fekk vera me. Då sku me fått fisk då. Nei høyr luso hosta i lovotten sa besto, hadde blitt bere nasafisje da.
Men hu vart øvegøven å måtte bisnast når besten lende i støo me fleire tøkje me fisk. Ein va so stor at han måtte fidna bismarkjen.
Jysses ditta blir fysemat sa besto. Me litt suvl attåt har me mat i longe tie. Ein kald fiskaspor på stompakako te nons e kje å forakta da held. Men katten, den homleponjen, hadde fått da travelt bort me et bidne so sto so tetøkjele te at han kunne snikja seg ein spor. Pass deg du sa besten, held so blir da sjond på deg før ana. Han treiv tvoro frå mjelkehydlo og sende itt’an, og me ei fela idlaleta tok katten hyven innonde låvegolvet.
No MÅ du få fram muskedondro å ta ei reverensa og bli kvitt nåke tå ditta kattakrapylet sa besto.
Men itte eit godt fiskamål la besten seg me kvetelen øve seg, snart sov han so divanen skok heilt ut i fetlingane. Besto fant storekluten fram frå tølene sine, sette seg i jyngestolen med pampussane på og snart drog hu og. Egentle sku hu ha stoppa lovottane te besten.
Katten hadde kråna te og låg attme støvlaknikten og hadde et fela aventas me å sleikja kongelvåg or potene.
Kolamilene på Landa, og bruken av området sett i historisk samanheng.
Artikkelforfattar og alle foto: Egil Hovda.
I perioden 1940/1945 var det etter måten stor aktivitet i Landa-området. Det var tre ulike produkt det var tale om, brenneved (”byskier”), knott og trekol. I denne samanheng vert fokus retta mot trekolproduksjonen, men den blir sett inn i ei historisk samanhang.
Skal vi makta å få desse opplysningane frå fyrstehandsvitne er dette i ”grevens tid”. Det hastar og å få historiar frå andre som har fått dei frå foreldre og besteforeldre. Det er lett for at den nære historia vert sletta fysisk og i hovudet til den enkelte.
Er det nokon som har bilete elle anna dokumentasjon frå trekolproduksjonen så ver gilde og ta kontakt.
Det som kjem fram av opplysningar om historia og andre aktivitetar i Landa-området har eg frå tidlegare litteratur. (sjå liste).
Historia til Landaområdet:
I høgmiddelalderen var truleg Landa-garden ein kongseigedom med militær forlegning. Staden var nok vald på grunn av si strategiske plassering. Riksantikvar Ausgaut Steinnes har i si forsking kome fram til at gardsnamnet Landa har ei spesiell tyding, Han har sett på arkeologiske funn frå dei tre Landa-gardane i Sunnhordland (Stord, Halsnøy og Omvikdalen). Ved dei to fyrste er det klare indikasjonar på at det har vore kongelege militære anlegg. På Landa i Omvikdalen er det ikkje gjort slike funn ( det kjem moglegvis av at fleire skreder har dekka garden), men alt talar for at garden på Landa må sjåast i samanhang med kongsgarden på Skåla.
Garden Landa er nemnd i tidlege historiske kjelder. Ei sikker opplysning om kven som har vore eigar er at Ingegerd Finnsdotter på Mel, som var gift med riddar Jon Bjarnarson, var eigar i 1324.
Bonde- og adelsgods hadde i tidlegare tider kongelege privilegium som gav fritak for skatt og avgifter. Av den grunn er garden i lange periodar ikkje med i kvegskattelister, feteljing, osv. Namnet på brukaren vart av slike grunnar ikkje registret i offentlege protokollar. Berre i kortare periodar frå ca. 1600 finn ein slike opplysningar.
Frå fyrst på 1600 talet kom garden i presteeige og seinare tidleg på 1700 talet kom garden i Dahlsetta si eige gjennom giftarmål. Ingen av desse eigarane var busette på garden. Fråveret til eigarane og avgrensa rettar til leigar/bygslar førte til at andre kunne ta seg til rette i skogen. Resultatet vart at området vart snauhogge. Eigar Matias Dahl la i 1750 ned forbod mot all hogst og beiting i utmarksområdet på garden i 10 år. Det kan sjå ut som at dette pålegget varde til 1783. Eit slikt påbod må ha hatt store konsekvensar for bonden på bruket, når han då måtte nytta innmarka som beiteområde mellom stølsesongen og vinteren.
I 1753 vart garden Landa delt i to, bnr. 1 og bnr 2. Det kan sjå ut som bnr.1 vart seld til J.J. Rabben i 1753. Når det gjeld bnr.2, var dette i Dahl si eige til 1764, då Lars Olsen fekk skøyte på bruket. Det er noko usikkert, men det kan sjå ut som noko areal frå bnr.1 seinare vart delt i tre plassar og alle fekk namnet Heio. Etter nokre år vart to av desse plassane fråflytta og jorda lagt inn under den attverande plassen, som fekk namnet Landaheio bnr.3. Når det gjeld oppdeling av bruk/parsellar til ”myrmenn” frå bnr.1, sjå eige avsnitt.
Sidan garden Landa hadde vore ein gard med ulike privilegium, manglar ein opplysningar om fehald og andre jordbruksvarer, men i 1665 var Landa ført opp med 1 hest, 14 beist, 10 smålevande og 10 tønner havrekorn.
Naturgjevne ressursar og utnytting av desse:
Områda nede ved elva og oppover Grålio og Tverrfjell, Aterstad, Aursdalen, Myklebustdalen er kledd med fin bjørk- og olderskog som har gode vekstvilkår. Denne skogen har i alle år vore ein viktig ressurs for bøndene i området. Her har dei henta ut det dei trong av brenneved til eige forbruk og sal.
Gjennom dette området renn Grålielvo som har sitt utspring i Elvakyto der Aursdalelva og Aterstadelva møtest. Desse to elevane har tidvis stor vassføring og gjev hovudmengda av vatnet til Storelva ned Omvikdalen. I tillegg gjev og Mattiselva frå Myklebustdalen sitt bidrag til Storelva.
Utviklingsfase 1, Skogen som vedressurs:
Korleis skogsdrifta var i dette området i tidlegare tider kan vi berre tenkja oss, men dei viktigaste reiskapane var nok øks og sag. I tillegg var hesten og løypestrengen til god hjelp. Løypestreng var noko som kom til hjelp i dei seinare tider, men den var utsett for brot. Då var det å dra den på plass att og så få smeden til å skøyta den. Eg har sjølv vore på fleire plassar i området og utført slik reperasjon. Utstyret var då blåselampe skjærfil, fil, boraks, plattlodd og eit utstyr for å halda endane saman ved loddinga.
Grunneigarane i området produserte ei mengde fyringsved for sal både lokalt og i regionen. Etter opplysningar som er gitt lokalt, kunne produksjonen koma opp i 200 mål i året. For å letta arbeidet i Tverrlio, arbeidde Kåre Bjørnebøle etter krigen opp veg gjennom heile området.
Utviklingsfase 2. Elva som driftkraft til kvernhusa:
Vi kan ikkje stadfesta kor tidleg bøndene i dette område starta med bygging av kvernhus, men det vil vera rimeleg å tru at det var på same tida som i dei fleste bygdene i området.
I dag står det to kvernhus ved elveløpet i nedre del av Grålielvo. Det eine er i god stand, det andre treng vidare restaurering. Desse og tidlegare kvernhus har truleg vore for produksjon av mjøl til eige bruk.
På folkemunne går det ei historie om at det var sag i området, men dette kan ein ikkje stadfesta ut frå historiske skriv, eller funn på staden.
Utviklingsfase 3. Produksjon av trekol og knott:
Trekol som energikjelde og viktig råstoff har vore kjent i lange tider, men etter som utviklinga i oljeproduksjonen skreid fram og stålproduksjonen vart industrialisert, vart dette stoffet mindre aktuelt. Under sist krig (1940-1945) var tilgangen på olje og bensin redusert. Dette førte til at gamle metodar vart henta fram. I den samanhang vart trekol og knott gode alternativ
Dei som har vore oppe på Landa har registrert at det ligg to betongsiloar grave ned i bakken. Siloane er i dag intakte og ein av dei har også hetta på seg, den andre hetta ligg på Kvednaneset på O .J .Albrethson sin eigedom. Frå han har eg fått lovnad om at dersom siloane skal restaurerast, kan den hetta flyttast til Landa. Kranen som vart nytta til å løfta av hetta, og ved opp og ned i mila, har Alf Ragnar Nygård teke vare på. Dette var eit industrielt anlegg for produksjon av trekol. Det meste av produksjonen vart sendt til Bergen der det i hovudsak vart nytta til industrielt føremål.
Bjørk vart for ein stor del nytta til kolproduksjon og lys-or vart nytta til produksjon av knott. Kolproduksjonen vart gjennomført i milene på Landa, medan knottproduksjonen vart gjennomført hos ”Gamle-smeden” Johannes Hannisdal. Strongane med lys-or og trekolet vart transportert frå Landa til sjøen med lastebil og firhjulsvogn med hestekraft. Det er den same vogna som er på biletet då Søren Albrethson køyrde til Rosendal med radioane som tyskarane hadde konfiskert under krigen. Vogna hadde understell frå karosseriet av ein bil som kom frå Guddal. Kasper Hjelmeland kan fortelja at han og sidemann John Lund (Lunds-Jonen) hadde mange turar med lys-or til smeden. Det var og andre lastebilsjåførar i dalen som deltok. Knottproduksjon føregjekk også på ei rekkje andre gardar i dalen, og vart skipa ut med båt til Bergen. Frå gutedagane kan eg koma i hug at det stod restar ut i sjøen etter bryggja, midt mellom smeden og kaien til samvirkelaget. Det var noko langgrunt så det var etter måten ein lang pir ut til båtane, som skulle ta lasta med seg til byen.
Det er noko uklart kven alle eigarane av den verksemda var, men det ser ut til at Søren og Ole Albrethson hadde det driftsmessige og økonomiske ansvaret for prosjektet.
Fagpersonar for kolbrenninga var Godtfred Myklebust og Lars Eik (”Sponhaug-Larsen”). Dette var ein sers vanskeleg prosess. Det låg lang erfaring bak rett blanding av varme/trekk og tid.
Det er vel ikkje alle som veit kva knott er for noko, men det er små vedkubbar, ca.10 cm lange. Desse vart saman med karbid nytta som drivstoff til bilar. Forbrenninga og energiproduksjonen gjekk føre seg i ein tank (generator) som var festa til bilen. Gassen som vart produsert vart drivstoff til motoren.
Transporten frå hogstfelta i Grålio var nok med hjelp av løypestreng og hest. Frå den nordre delen ned til kolamilene, frå den søndre delen ned til området ved Stokkava, der veden vart kutta i ”byski-lengder” og fløytt ned til milene. Det er problematisk å seia med sikkerheit om kvar denne renna gjekk, men to alternative trasear er vist på kartvedlegget. Det var viktig at fallet på renna ikkje var for stort, slik at vatnet rann så snart at veden vart liggjande att. Eg har funne fundamentet til ein av bukkane under renna, der den kryssar elva og går over til Hatlestøo og milene. I tillegg ser det ut som det er bygd opp ei renne frå Stokkava der den indre delen er mur og resten har nok vore av tre. Karen Stuland kan koma i hug at enden av renna ved milene var ganske høg. Mogleg opp mot 3 meter ved milene. Påkastet av veden i renna kan ha vore i området der den nedre kraftstasjonen står i dag eller ved Stokkava.
Sjå også kart nr 1 som syner dette.
Det var mange personar og grupper som dreiv ut skog i Grålio. I dag er det problematisk å stadfesta alt som gjekk føre seg der oppe, men så langt har eg funne ut følgjande;
⦁ Tverrlio, Grunneigarane frå bnr. 1, 2 og 3.
⦁ Ostehaugane, Grutlebekken og Såtlio hadde
hadde Kristoffer Bjørnebøle d.e.,Kåre Bjørnebøle, Kristoffer
Bjørnebøle d.y. og andre.
⦁ Den midtre delen av Grålio hadde 5-6 innleigde karar frå Onarheim på
Tysnes. Desse karane hadde lang arbeidsveke med oppstart i feltet
måndag morgon og retur til Onarheim laurdag ettermiddag. Dei fekk
mat og hus hjå Lars Stuland og kona.
⦁ På Stuland over Kollberglia.
⦁ Per-hoggje, Peder Hjelmeland mf.
⦁ HSD-hoggje, HSD leigde inn ungdomar frå Sandvikjo.
⦁ Hermann-hoggje, Hermann Dahl som var dreng hjå Helleland.
Sjå kart.
Utviklingsfase 4, El-produksjon med vasskraft:
No går vi fram 60-70 år i tid frå kola-milene, til debatten om produksjon av fornybar og rein energi. Noreg har i mange år vore eit av dei leiande landa i verda når det gjeld utbygging av vasskraft. Denne utbygginga har for det meste vore konsentrert om større anlegg, men det vart sett i gang mange prosjekt for å vurdera dei mindre vassdraga rundt om i landet. På Landa og i Myklebustdalen vart desse vassressursane tekne i bruk.
Resultatet vart to prosjekt i Myklebustdalen og to i Landalia. Konsesjonane legg til grunn at det må vera små naturinngrep og oppdemming. Resultatet som vi ser i dag vil bli bra når restarbeidet vert utført og naturen får gjera sitt.
Produksjonen frå desse fire går inn på det sentrale el-nettet og blir soleis til glede og nytte for oss alle. Alle desse utbyggingane har kome til gjennom lokal interesse.
Utviklingsfase 5, Biovarme-produksjon:
Ideen om å produsera varme/energi av trevirke/flis til større kundar har vore drøfta gjennom lang tid. Det er mange faktorar som må vurderast ved etablering av slike anlegg. Då dei ulike faktorane var vurdert, og tilskot frå ENOVA og det offentlege var på plass, kunne arbeidet ta til.
Depotet av trevirke og lagerhus for flis står i dag på same området som den nedre kraftstasjonen i Landalia. Sjølve energiverket som skaffar energi til rådhuset, samfunnshuset og skulane i Rosendal, står i dag mellom rådhuset og samfunnshuset.
Samandrag:
Som det går fram av alle desse utviklingsfasane (prosjekta) har Landaområdet vore sentralt når det gjeld energiproduksjon.
Det er viktig at dette blir kjent for unge og vaksne i dalen og kommunen. Dersom dette skal bli ein realitet må det gjennomførast ein del praktiske tiltak, slik at folk flest kan finna fram og ved eige syn følgja denne historiske utviklinga, gjennom ei ”kulturløype”.
Ein kan sikkert finna andre område i kommunen som kan framvisa parallelle historiske etableringar, og det er bra. Min tanke er å visa det som var og er på Landa.
Det som er spesielt i Landa-/Myklebustdalsområdet er at heile utviklingsprosessen har vore styrt av grunneigarane sjølve. Dersom dette området med sin historie skal bli tilgjengeleg for folk flest, må dette og skje etter same modell. Det kunne vera ønskjeleg å få ein kulturhistorisk møteplass i området rundt kolamilene, men dette er ei sak som private og kommunale interesser må samarbeida om.
Innbyggjarane i nærområdet nyttar i dag Landalia, Aterstad, Aursdalen og Myklebutdalen som eit viktig rekreasjonsområde. Den nye vegen til Aterstad gjer det også lettare for alle å ta ein tur til fjells. Aterstadmarsjen som i år blir arrangert for 40. gang av Omvikdalen idrettslag skulle underbyggja dette.
Dette notatet er tenkt som eit utgangspunkt for ein kulturdugnad der alle som veit og kan noko om temaet kjem med sine opplysningar. Sluttresultatet kjem når alle innspel er vurdert og sett saman til eit energihistorisk prosjekt med fokus på kolamilene.
Ønskjer alle frivillige ”prosjektarbeidarar” velkomne til innsats!
Rosendal 20.01.2016
Egil Hovda,
e-hovda@online.no
Informantar så langt er: Karen Stuland Stensletten og Eivind Stensletten,
Anna Ingeborg og Håkon Bjørnebøle, Helge Bakka, Kasper Hjelmeland, Magnar Hjelmeland,
Ole Jakob Albrethson, Marie og Alf Ragnar Nygård.
Litteraturkjelder: Gards- og ættesoge av Arne Stuland og av Anders Havnelid,
Bygdesoge av Erling Vaage, Folgefonna og fjordbygdene av Nils Georg Brekke.
VEDLEGG: Kartutsnitt Grålio og Tverrlio
Kåseri av Anders Haugland på årsmøtet i Kvinnherad sogelag 22. april 2017
Den gamle tingskipnaden i Sunnhordland (etter reformasjonen og fram til 1800-talet)
Me går 370 år tilbake i tid. Til ein mørk ettermiddag på onsdagen den 13. oktober 1647.
Sørover gjennom Høylandssundet sigla det ein vengebåt (husbåt). Om bord sat 15 menneske: ikkje mindre enn ti rorskarar og tre tenarar og deira to høge herrar: futen Ananias Absalonsen og sorenskrivaren Jørgen Klementsen. Dei to som styrte tingseta i Sunnhordland. Dei kom frå Valo (Valen) i dåverande Skånevik skipreide, nå i Kvinnherad kommune. Dei var på veg til neste tingsete, i Etne.
Futen og skrivaren var kledde slik det høvde seg for herrar av deira rang: Med svarte hattar og mørkebrune reisekjortlar som dei bar over skuldrene. Og dei sat godt i båten, med mjuke benkeputer under seg. Med seg hadde dei det utstyret som trongst til å livberga seg med: fleire bommer med mat og nokre flasker med drikke.
Eit spanskrøyr fortalde om deira makt og mynde, og kva som venta seg den som sa dei imot.
Fleire jarnslegne eikeskrin inneheldt skattepengar, protokoll og skrivesaker – kort sagt det som trongst for å gjennomføra tingsamlinga på den neste tingstaden.
Vinden bles friskt, og båten hadde god bør. Snart nådde dei Skåneviksfjorden. Her hadde dei seglet nede, og rorskarane la seg på årane og rodde for harde livet – for å koma seg ut frå land. Det lukkast, og dei kunne heisa seglet igjen. Vinden tok godt tak i seglduken, og båten gjorde god fart mot sør.
Snart kunne dei sjå øya Taraldsøy på babord side. På motsett side såg dei Fjelberg (som tyder god bør!) med Borgundøy. Eller iallfall skimta dei øyane ikring seg. Over dei låg himmelen mørk og trugande. Og haglbygene kom tett, med bråe stormkast.
I same stund for husmannen Jens Dyrnes ute i markene på Borgundøy. Han ville sjå til sauene sine. Hadde vondt av dei i det ufyselege veret.
Frå utmarka såg han ut på fjorden, og fekk auga på den store tingbåten. Han såg korleis rorskarane la seg på årane, før dei fekk opp seglet like utanfor ein stad som heiter Segelberg, og at dei fekk god bør sørover.
Då hende det: Eit stormkast kom over båten, og kvelvde han på ein augneblink.
Kva kunne vel husmannen Jens gjera i dette uveret? Ingen ting!
Neste dag var det to karar som kom ned til stranda på Aksland, like innanfor Taraldsøy. Der var det reke inn mykje vrakgods, m.a. ei spanskrøyr og eit par benkeputer. Så rodde dei ut til Taraldsøy og fann den havarerte tingbåten knust i fjæresteinane. Men framleis stod seglet oppe, på halv mast.
I vraket fann dei to svarte hattar og ein brun reisekjortel, forutan flastefor og ei knust bomme. Men menneske såg dei ingenting til, verken levande eller døde.
Lenger sør på Skånevikstranda fann dei meir vrakgods, m.a. ein kuffert, ei bomme og det kvite skrivarskrinet. Sidan sokna dei med snøre og ongel, og fann det store futeskrinet og eit blekkskrin, og endå nokre saker som høyrde tingbåten til. Men noko lik fann dei ikkje, heller ikkje rettsprotokollen – den gamle tingboka. Alt var borte, for godt.
Denne tragiske tingferda gjev oss eit innblikk i reisene mellom tingstadene i det gamle Sunnhordland. Alltid i båt, med eit titals rorskarar ved årane og futen og skrivaren om bord. Det var dei to som styrte ståket på tinget.
Den same ruta reiste dei kvart einaste år, to gonger i året: vår og haust. Med to tingsamlingar i året, vårting og haustting.
Innimellom desse to faste tingsamlingane kunne det falla ekstraordinære tingsete, som i januar 1648 i Skånevik. Då skulle det takast vitneavhøyr etter den tragiske tingferda i Skåneviksfjorden. Nå med ein ny fut og ein ny skrivar . Dei hadde ingen protokoll å skriva i og måtte bruka lause ark. Men ei ny tingbok var skaffa i løpet av dette året 1648. Og den har me framleis, og er den eldste tingboka som er bevart.
Alltid reiste dei med sola, frå nord i Os (som på den tid var rekna som ein del av Sunnhordland futedømme) mot aust, sør og vest og tilbake mot nord. I denne rekkefølgja, frå skipreide til skipreide: Os, Strandvik, Strandebarm, Kvinnherad, Skånevik, Etne, Fjelberg, Førde (Sveio), Føyno (Bømlo/Stord), Våg (Fitjar/Austevoll) og til sist til Uggdal (Tysnes) skipreide.
Skipreide var den verdslege inndelinga, i motsetnad til den kyrkjelege inndelinga i sokner og prestegjeld. Opphavleg var skipreida eit geografisk område som til saman skulle halda eit krigsskip med mannskap, mat og utrustning, klar til innsats i krig. Men dette var blitt omgjort til ein skatt (leidangsskatten), medan inndelinga av skipreide heldt fram, no som grunnlag for skatteinnkreving og rettargang.
Kvart skipreide, også det gamle Kvinnherad skipreide, der me nå er, hadde sin eigen lensmann. Han var ein bonde av god ætt, og ein del av folket, eller «allmuen». Han stod rett under futen, og hjelpte futen med skatteinnkreving og tinghald. Ja, som regel heldt han tingstove, der rettssakene vart førte. Ofte var det i hans eigen heim, om ikkje alltid.
Lensmannen var futen si høgre hand i kvar skipreide, og sørgde for innkvartering av både fut og skrivar. Desse to som var hovudaktørane i tingretten: futen som aktor og skrivaren som dommar.
Vel, opphavleg var ikkje skrivaren dommar. Det var bøndene som dømde, som utvalde lagrettesmenn valde av folket på tinget – 12 i talet.
I 1591 innførte kongen i København sorenskrivarembetet, med ein såkalla svoren skrivar som skulle vera juridisk sakkyndig og føra sakene med felte dommar på papir.
Men alt frå 1634 vart den eidsvorne skrivaren, eller sorenskrivaren, meddommar. Og med si juridiske utdanning vart han snart den mektigaste mannen på tinget, ved sida av futen. Ja, han vart etter kvart å rekna som einedommar, medan lagrettesmennene vart reduserte til ein slags vitne.
Nå var skrivaren blitt den mektigaste mannen på tinget, ved sida og dels over futen. Men det hadde nok også med personane å gjera, korleis dei utøvde sitt embete.
Eg har arbeidt ein del med bygdebøker for Nordhordland, nærare bestemt Radøy. Der budde det ei tid ein danskfødd skrivar som Christian Nicolai Abo og som utøvde sitt embete på ein svært autoritær måte. Med seg hadde han både spanskrøyr og ein mannevond hund, som han slepte laus på tiltalte som ikkje godvillig tilstod sin brøde. Men det førte til slutt til sorenskrivaren sitt fall. Statthaldaren greip inn og avsette skrivaren. Den slags overgrep mot allmugen vart ikkje tolerert!
Stort sett gjekk det fredeleg for seg i tingstova, endå det var mange bygdefolk samla. Ein del var stemna, som tiltalt eller som vitne, og hadde oppmøteplikt. Andre møtte av fri vilje, kanskje helst av forviteskap.
Ja, på mange vis var det vel den tids underhaldning, i ei tid utan så mykje av den slags. Og her fekk dei høyra nytt.
Her tok lensmann og fut imot skatten, ialle fall leidangsskatten, den som kom i staden for utreiing av leidangskipet. Og futen drog skatteskrinet med seg, frå tingstad til tingstad. Til skrinet hans hamna uti djupaste Skåneviksfjorden i 1647, med heile den innkravde leidangskatten.
Skatteinnkrevinga vart ikkje førd inn i tingboka, men i eigne skattelister.
Derimot førte dei inn alle dei dokument som skulle lesast på tinget, eller tinglesast. Ja, heilt til våre dagar har dei drive på med å tinglesa dokument. Men eigentleg er det berre ordet tinglesing som har overlevd, og innføringa i offentlege protokollar og arkiv. Men det er nokre mannsaldrar sidan dei las dokumenta opp på tinget.
Tvistesakene tok mykje plass på tinget og i protokollane. Ofte galdt det gamle skiftegrenser mellom gardar og gardsbruk. Det var ikkje alltid så lett, når det gjerne var basert på munnlege tradisjonar og teigblandinga rådde på mange gardar. Kor langt kunne eigentleg naboen spa åker eller slå gras i innmarka, og kor mange dyr kunne han ha på beite i den felles utmarka?
Straffesakene er likevel dei mest dominerande sakene på tinget.
Og det som gjerne gjer mest inntrykk på ein, iallfall på meg, er dei fælslege straffene for trollskap, blodskam og seksuelle brotsverk.
Alt dette blir skjerpa i tida etter reformasjonen. Me ser det same over store delar av Europa: Tilbakevending til Moselovene i Det gamle testamentet, og deira veldige vektlegging av synd og straff.
For å eit par døme frå tredje Moseboka: ”Ei trollkvinne skal du ikkje la leva” – ”Tek nokon både mor og dotter til kone, så er det skjemdarferd, dei skal brennast på bål, både han og dei”.
I Danmark-Norge skjer dette gjennom nye ordinansar og forordningar på 1580-talet. Såleis får Bergen og Stavanger stift eit kongeleg påbod om dødsstraff for trolldom i 1584, og fem år seinare får me den strenge ekteskapsordinansen.
Sunnhordland slapp ikkje heilt fri trolldomssakene. Eitt av offera var Ingeborg Olsdotter frå Moster. Ho vart dømd for sine trolldomskunster og pint grundig tre gonger – før ho vart bunden til ein stige og kasta på bålet.
Men det var ikkje trolldomssakene som dominerte. Nei, det var heller samliv utanfor ekteskapet og ikkje minst før ekteskapet.
Ja, mange var det som måtte krypa til korset fordi ”hans qwinde” – som det gjerne heitte, eller hans unge kone, var komen i barsel og hadde fødd deira førstefødte barn før dei påbodne ni månadene var gått etter at presten hadde lagt si hand på det unge paret.
Det hjelpte lite at den unge ektemannen kom fram på tinget – med alle auger retta imot seg – og bedyra at ”at hans qwinde ikke havde gaaet sin tid ud”, altså hadde fått barnet eit par veker før dei ni månadene var gått: Han måtte betala si bot.
Med litt ironi kan me vel seia at det var den tids omvende barnetrygd, ei bot å betala til lensmann og fut.
Endå verre var det om brura var gravid og hadde late seg pynta med sølvkrone på hovudet. Det skjedde i Hjelmarvik på Skånevikstrondo. Ikkje berre måtte brudgomen og brura betala for sine synder. Også dei to kvinnene som hadde pynta brura og sett krona på hennar hovud, vart dregne for retten og tiltalte. For krona var symbolet på den reine moder, og på Jomfru Maria.
I Christian den 4des lov av 1687 vart mykje av dette tatt inn i kongens nye lover. Me får ikkje noka liberalisering eller humanisering av lovverket, slik me gjerne kunne tru. Tida var nok ikkje inne for slikt.
Tvert imot finn me mange av moselovene sine ord og vendingar i det nye lovverket, og same slags tankegang om synd og straff. Der sverdet og bålet var føreskrivne for dei verste syndene, som helst var å rekna som brotsverk mot Mosebøkene sin refsande gud – Jave.
Likevel skjedde det ei viss humanisering utover på 1700-talet, ikkje på grunn av nye lover men meir av ei meir lempeleg praktisering av lovverket. Båla blei sløkte på rettarstaden, og bøddelen kom ikkje fullt så ofte med sverd og øks.
Nye tankar var komne til Europa og Danmark/Norge. Det blei lagt større vekt på kunnskap og velferd ute blant folket. Gradvis vart rettsvesenet humanisert.
Men det gjekk ikkje så fort. Kanskje ikkje så fort at folk flest merka det. Men ser me tingbøkene over tid, er det stor skilnad, ja, ein stor framgang frå 1700 til 1800.
Men tingskipnaden var som før, i Danmark-Norge og her i Sunnhordland. Skipreidene langs norskekysten var dei same. Framleis var det lensmannen som styrte dei verdslege sakene i kvar skipreide. Og lensmannen var futen sin underordna, som hjelpte både sin herre og den svorne skrivaren med sakene på tinget.
Og framleis reiste dei i den same leia, vår og haust, kvart einaste år – frå Os i nord, så mot aust og sør og vest – og tilbake til utgangspunktet.
Kvar einaste gong var kom dei innom Kvinnherad, der lensmannen hadde gjort tingstova klar. Og folket samlast for å ta imot både fut og skrivar – og betala sine skattar og høyra siste nytt.
Kolamilene på Landa, og bruken av området sett i historisk samanheng.
Artikkelforfattar og alle foto: Egil Hovda.
I perioden 1940/1945 var det etter måten stor aktivitet i Landa-området. Det var tre ulike produkt det var tale om, brenneved (”byskier”), knott og trekol. I denne samanheng vert fokus retta mot trekolproduksjonen, men den blir sett inn i ei historisk samanhang.
Skal vi makta å få desse opplysningane frå fyrstehandsvitne er dette i ”grevens tid”. Det hastar og å få historiar frå andre som har fått dei frå foreldre og besteforeldre. Det er lett for at den nære historia vert sletta fysisk og i hovudet til den enkelte.
Er det nokon som har bilete elle anna dokumentasjon frå trekolproduksjonen så ver gilde og ta kontakt.
Det som kjem fram av opplysningar om historia og andre aktivitetar i Landa-området har eg frå tidlegare litteratur. (sjå liste).
Historia til Landaområdet:
I høgmiddelalderen var truleg Landa-garden ein kongseigedom med militær forlegning. Staden var nok vald på grunn av si strategiske plassering. Riksantikvar Ausgaut Steinnes har i si forsking kome fram til at gardsnamnet Landa har ei spesiell tyding, Han har sett på arkeologiske funn frå dei tre Landa-gardane i Sunnhordland (Stord, Halsnøy og Omvikdalen). Ved dei to fyrste er det klare indikasjonar på at det har vore kongelege militære anlegg. På Landa i Omvikdalen er det ikkje gjort slike funn ( det kjem moglegvis av at fleire skreder har dekka garden), men alt talar for at garden på Landa må sjåast i samanhang med kongsgarden på Skåla.
Garden Landa er nemnd i tidlege historiske kjelder. Ei sikker opplysning om kven som har vore eigar er at Ingegerd Finnsdotter på Mel, som var gift med riddar Jon Bjarnarson, var eigar i 1324.
Bonde- og adelsgods hadde i tidlegare tider kongelege privilegium som gav fritak for skatt og avgifter. Av den grunn er garden i lange periodar ikkje med i kvegskattelister, feteljing, osv. Namnet på brukaren vart av slike grunnar ikkje registret i offentlege protokollar. Berre i kortare periodar frå ca. 1600 finn ein slike opplysningar.
Frå fyrst på 1600 talet kom garden i presteeige og seinare tidleg på 1700 talet kom garden i Dahlsetta si eige gjennom giftarmål. Ingen av desse eigarane var busette på garden. Fråveret til eigarane og avgrensa rettar til leigar/bygslar førte til at andre kunne ta seg til rette i skogen. Resultatet vart at området vart snauhogge. Eigar Matias Dahl la i 1750 ned forbod mot all hogst og beiting i utmarksområdet på garden i 10 år. Det kan sjå ut som at dette pålegget varde til 1783. Eit slikt påbod må ha hatt store konsekvensar for bonden på bruket, når han då måtte nytta innmarka som beiteområde mellom stølsesongen og vinteren.
I 1753 vart garden Landa delt i to, bnr. 1 og bnr 2. Det kan sjå ut som bnr.1 vart seld til J.J. Rabben i 1753. Når det gjeld bnr.2, var dette i Dahl si eige til 1764, då Lars Olsen fekk skøyte på bruket. Det er noko usikkert, men det kan sjå ut som noko areal frå bnr.1 seinare vart delt i tre plassar og alle fekk namnet Heio. Etter nokre år vart to av desse plassane fråflytta og jorda lagt inn under den attverande plassen, som fekk namnet Landaheio bnr.3. Når det gjeld oppdeling av bruk/parsellar til ”myrmenn” frå bnr.1, sjå eige avsnitt.
Sidan garden Landa hadde vore ein gard med ulike privilegium, manglar ein opplysningar om fehald og andre jordbruksvarer, men i 1665 var Landa ført opp med 1 hest, 14 beist, 10 smålevande og 10 tønner havrekorn.
Naturgjevne ressursar og utnytting av desse:
Områda nede ved elva og oppover Grålio og Tverrfjell, Aterstad, Aursdalen, Myklebustdalen er kledd med fin bjørk- og olderskog som har gode vekstvilkår. Denne skogen har i alle år vore ein viktig ressurs for bøndene i området. Her har dei henta ut det dei trong av brenneved til eige forbruk og sal.
Gjennom dette området renn Grålielvo som har sitt utspring i Elvakyto der Aursdalelva og Aterstadelva møtest. Desse to elevane har tidvis stor vassføring og gjev hovudmengda av vatnet til Storelva ned Omvikdalen. I tillegg gjev og Mattiselva frå Myklebustdalen sitt bidrag til Storelva.
Utviklingsfase 1, Skogen som vedressurs:
Korleis skogsdrifta var i dette området i tidlegare tider kan vi berre tenkja oss, men dei viktigaste reiskapane var nok øks og sag. I tillegg var hesten og løypestrengen til god hjelp. Løypestreng var noko som kom til hjelp i dei seinare tider, men den var utsett for brot. Då var det å dra den på plass att og så få smeden til å skøyta den. Eg har sjølv vore på fleire plassar i området og utført slik reperasjon. Utstyret var då blåselampe skjærfil, fil, boraks, plattlodd og eit utstyr for å halda endane saman ved loddinga.
Grunneigarane i området produserte ei mengde fyringsved for sal både lokalt og i regionen. Etter opplysningar som er gitt lokalt, kunne produksjonen koma opp i 200 mål i året. For å letta arbeidet i Tverrlio, arbeidde Kåre Bjørnebøle etter krigen opp veg gjennom heile området.
Utviklingsfase 2. Elva som driftkraft til kvernhusa:
Vi kan ikkje stadfesta kor tidleg bøndene i dette område starta med bygging av kvernhus, men det vil vera rimeleg å tru at det var på same tida som i dei fleste bygdene i området.
I dag står det to kvernhus ved elveløpet i nedre del av Grålielvo. Det eine er i god stand, det andre treng vidare restaurering. Desse og tidlegare kvernhus har truleg vore for produksjon av mjøl til eige bruk.
På folkemunne går det ei historie om at det var sag i området, men dette kan ein ikkje stadfesta ut frå historiske skriv, eller funn på staden.
Utviklingsfase 3. Produksjon av trekol og knott:
Trekol som energikjelde og viktig råstoff har vore kjent i lange tider, men etter som utviklinga i oljeproduksjonen skreid fram og stålproduksjonen vart industrialisert, vart dette stoffet mindre aktuelt. Under sist krig (1940-1945) var tilgangen på olje og bensin redusert. Dette førte til at gamle metodar vart henta fram. I den samanhang vart trekol og knott gode alternativ
Dei som har vore oppe på Landa har registrert at det ligg to betongsiloar grave ned i bakken. Siloane er i dag intakte og ein av dei har også hetta på seg, den andre hetta ligg på Kvednaneset på O .J .Albrethson sin eigedom. Frå han har eg fått lovnad om at dersom siloane skal restaurerast, kan den hetta flyttast til Landa. Kranen som vart nytta til å løfta av hetta, og ved opp og ned i mila, har Alf Ragnar Nygård teke vare på. Dette var eit industrielt anlegg for produksjon av trekol. Det meste av produksjonen vart sendt til Bergen der det i hovudsak vart nytta til industrielt føremål.
Bjørk vart for ein stor del nytta til kolproduksjon og lys-or vart nytta til produksjon av knott. Kolproduksjonen vart gjennomført i milene på Landa, medan knottproduksjonen vart gjennomført hos ”Gamle-smeden” Johannes Hannisdal. Strongane med lys-or og trekolet vart transportert frå Landa til sjøen med lastebil og firhjulsvogn med hestekraft. Det er den same vogna som er på biletet då Søren Albrethson køyrde til Rosendal med radioane som tyskarane hadde konfiskert under krigen. Vogna hadde understell frå karosseriet av ein bil som kom frå Guddal. Kasper Hjelmeland kan fortelja at han og sidemann John Lund (Lunds-Jonen) hadde mange turar med lys-or til smeden. Det var og andre lastebilsjåførar i dalen som deltok. Knottproduksjon føregjekk også på ei rekkje andre gardar i dalen, og vart skipa ut med båt til Bergen. Frå gutedagane kan eg koma i hug at det stod restar ut i sjøen etter bryggja, midt mellom smeden og kaien til samvirkelaget. Det var noko langgrunt så det var etter måten ein lang pir ut til båtane, som skulle ta lasta med seg til byen.
Det er noko uklart kven alle eigarane av den verksemda var, men det ser ut til at Søren og Ole Albrethson hadde det driftsmessige og økonomiske ansvaret for prosjektet.
Fagpersonar for kolbrenninga var Godtfred Myklebust og Lars Eik (”Sponhaug-Larsen”). Dette var ein sers vanskeleg prosess. Det låg lang erfaring bak rett blanding av varme/trekk og tid.
Det er vel ikkje alle som veit kva knott er for noko, men det er små vedkubbar, ca.10 cm lange. Desse vart saman med karbid nytta som drivstoff til bilar. Forbrenninga og energiproduksjonen gjekk føre seg i ein tank (generator) som var festa til bilen. Gassen som vart produsert vart drivstoff til motoren.
Transporten frå hogstfelta i Grålio var nok med hjelp av løypestreng og hest. Frå den nordre delen ned til kolamilene, frå den søndre delen ned til området ved Stokkava, der veden vart kutta i ”byski-lengder” og fløytt ned til milene. Det er problematisk å seia med sikkerheit om kvar denne renna gjekk, men to alternative trasear er vist på kartvedlegget. Det var viktig at fallet på renna ikkje var for stort, slik at vatnet rann så snart at veden vart liggjande att. Eg har funne fundamentet til ein av bukkane under renna, der den kryssar elva og går over til Hatlestøo og milene. I tillegg ser det ut som det er bygd opp ei renne frå Stokkava der den indre delen er mur og resten har nok vore av tre. Karen Stuland kan koma i hug at enden av renna ved milene var ganske høg. Mogleg opp mot 3 meter ved milene. Påkastet av veden i renna kan ha vore i området der den nedre kraftstasjonen står i dag eller ved Stokkava.
Sjå også kart nr 1 som syner dette.
Det var mange personar og grupper som dreiv ut skog i Grålio. I dag er det problematisk å stadfesta alt som gjekk føre seg der oppe, men så langt har eg funne ut følgjande;
⦁ Tverrlio, Grunneigarane frå bnr. 1, 2 og 3.
⦁ Ostehaugane, Grutlebekken og Såtlio hadde
hadde Kristoffer Bjørnebøle d.e.,Kåre Bjørnebøle, Kristoffer
Bjørnebøle d.y. og andre.
⦁ Den midtre delen av Grålio hadde 5-6 innleigde karar frå Onarheim på
Tysnes. Desse karane hadde lang arbeidsveke med oppstart i feltet
måndag morgon og retur til Onarheim laurdag ettermiddag. Dei fekk
mat og hus hjå Lars Stuland og kona.
⦁ På Stuland over Kollberglia.
⦁ Per-hoggje, Peder Hjelmeland mf.
⦁ HSD-hoggje, HSD leigde inn ungdomar frå Sandvikjo.
⦁ Hermann-hoggje, Hermann Dahl som var dreng hjå Helleland.
Sjå kart.
Utviklingsfase 4, El-produksjon med vasskraft:
No går vi fram 60-70 år i tid frå kola-milene, til debatten om produksjon av fornybar og rein energi. Noreg har i mange år vore eit av dei leiande landa i verda når det gjeld utbygging av vasskraft. Denne utbygginga har for det meste vore konsentrert om større anlegg, men det vart sett i gang mange prosjekt for å vurdera dei mindre vassdraga rundt om i landet. På Landa og i Myklebustdalen vart desse vassressursane tekne i bruk.
Resultatet vart to prosjekt i Myklebustdalen og to i Landalia. Konsesjonane legg til grunn at det må vera små naturinngrep og oppdemming. Resultatet som vi ser i dag vil bli bra når restarbeidet vert utført og naturen får gjera sitt.
Produksjonen frå desse fire går inn på det sentrale el-nettet og blir soleis til glede og nytte for oss alle. Alle desse utbyggingane har kome til gjennom lokal interesse.
Utviklingsfase 5, Biovarme-produksjon:
Ideen om å produsera varme/energi av trevirke/flis til større kundar har vore drøfta gjennom lang tid. Det er mange faktorar som må vurderast ved etablering av slike anlegg. Då dei ulike faktorane var vurdert, og tilskot frå ENOVA og det offentlege var på plass, kunne arbeidet ta til.
Depotet av trevirke og lagerhus for flis står i dag på same området som den nedre kraftstasjonen i Landalia. Sjølve energiverket som skaffar energi til rådhuset, samfunnshuset og skulane i Rosendal, står i dag mellom rådhuset og samfunnshuset.
Samandrag:
Som det går fram av alle desse utviklingsfasane (prosjekta) har Landaområdet vore sentralt når det gjeld energiproduksjon.
Det er viktig at dette blir kjent for unge og vaksne i dalen og kommunen. Dersom dette skal bli ein realitet må det gjennomførast ein del praktiske tiltak, slik at folk flest kan finna fram og ved eige syn følgja denne historiske utviklinga, gjennom ei ”kulturløype”.
Ein kan sikkert finna andre område i kommunen som kan framvisa parallelle historiske etableringar, og det er bra. Min tanke er å visa det som var og er på Landa.
Det som er spesielt i Landa-/Myklebustdalsområdet er at heile utviklingsprosessen har vore styrt av grunneigarane sjølve. Dersom dette området med sin historie skal bli tilgjengeleg for folk flest, må dette og skje etter same modell. Det kunne vera ønskjeleg å få ein kulturhistorisk møteplass i området rundt kolamilene, men dette er ei sak som private og kommunale interesser må samarbeida om.
Innbyggjarane i nærområdet nyttar i dag Landalia, Aterstad, Aursdalen og Myklebutdalen som eit viktig rekreasjonsområde. Den nye vegen til Aterstad gjer det også lettare for alle å ta ein tur til fjells. Aterstadmarsjen som i år blir arrangert for 40. gang av Omvikdalen idrettslag skulle underbyggja dette.
Dette notatet er tenkt som eit utgangspunkt for ein kulturdugnad der alle som veit og kan noko om temaet kjem med sine opplysningar. Sluttresultatet kjem når alle innspel er vurdert og sett saman til eit energihistorisk prosjekt med fokus på kolamilene.
Ønskjer alle frivillige ”prosjektarbeidarar” velkomne til innsats!
Rosendal 20.01.2016
Egil Hovda,
e-hovda@online.no
Informantar så langt er: Karen Stuland Stensletten og Eivind Stensletten,
Anna Ingeborg og Håkon Bjørnebøle, Helge Bakka, Kasper Hjelmeland, Magnar Hjelmeland,
Ole Jakob Albrethson, Marie og Alf Ragnar Nygård.
Litteraturkjelder: Gards- og ættesoge av Arne Stuland og av Anders Havnelid,
Bygdesoge av Erling Vaage, Folgefonna og fjordbygdene av Nils Georg Brekke.
VEDLEGG: Kartutsnitt Grålio og Tverrlio
Frode Sæbø
